، از کتاب آتشکده یزدان ( تاریخ یزد ) عبدالحسین آیتی مسجد ملٌا اسمعیل و بانی آن
« مسجد ملٌا اسمعیل و بانی آن
یکی از مساجد مهم یزد که امروزه دایر و پررونق است مسجد ملٌا اسمعیل است . این مسجد از زینتهای ظاهره مانند کاشی و کتیبه و نقاشی برکنار است ولی ساختمان آن و ارتفاع گنبد و پیش طاق و وسعت آن از صحن و رواق گرمخانه و مدرسه که جنب آنست در درجه اوٌل واقع است و از هرجهة بعد از مسجد جمعه و مسجد میرچقماق بر همه مساجد یزد مزیت دارد .
این مسجد را مرحوم آیة الله آخوند ملٌا اسمعیل عقدائی در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار در یزد ساخته است ... »
از : عبدالحسین آیتی . آتشکده یزدان ( تاریخ یزد ) . یزد . 1317 . ص390 .
توضیحات :
- گفته اند که عبدالحسین آیتی تقریبا" تمام این کتاب خود را خارج از یزد تالیف کرده است و در سال بازگشت خود به یزد ، 1317 خورشیدی ، در چاپخانه گلبهار یزد به طبع رسانده است ؛ و بنابراین سهم ذهنیت ها در نوشته های وی بسیار چشمگیر می نمایند .
- رونق این مسجد که نام اصلیِ آن مسجد اعظم یزد بوده است در دهه های قبل از نگارش کتاب ، عهد آخوند ملٌا اسماعیل و جانشینان بلافصلش و بعدا " در دهه های 1280 و به ویژه 1290 ( همزمان با مشروطیت و امامت جماعت حجت الاسلام والمسلمین آقا میرزا محمد جعفر شریف ) - 1300 و 1310( و امامت جماعت آیت الله سید عبدالحی طباطبائی یزدی ) - و .... بوده است ...
- آیتی به دلیل سوابق مذهبی خود ، حتی در زمانی که در یزد دبیر دبیرستان بوده است محبوبیت و مقبولیتی نزد اکثر قریب به اتفاق اعضاء دودمان آیت اللهی در یزد ( احفاد آخوند ملٌا اسماعیل عقدائی یزدی ) نداشته است و نزد طایفه ی آیت اللهی نظر به مورد مشکوک شهید شدن آیت الله آقا شیخ هادی نصر آبادی ( آیت اللهی ) و نیز قتل دونفر از کارگران شهر داری که در میدان شاه شاغل بوده اند ، عملا" مطرود ؛ و بالعکس چنانکه گفته اند با آیت الله آقاشیخ اسدالله ثقة الاسلام ، امام مسجد امیر چقماق یزد ، رابطه ای حسنه داشته از کمک های ایشان بهره مند می گردیده است .
- بانی مسجد در زمان سلطنت فتحعلیشاه قاجار ، شخص آخوند ملٌا اسماعیل عقدائی یزدی ( به قولی در زمین اهدائی حاج عزیز چیت ساز ابوالزوجه ی آخوند ؟ ) بوده است که به منظور امکان ادامه ساختمان مسجد با ایادی آن سلطان در یزد مماشات می کرده است ، منتهی ادامه ساختمان مسجد توسط حاج محمد ابراهیم شریف ، فرزند حاج عزیز چیت ساز ، و حمایت های واعظِ شهیر جناب میرزا سید سلیمان طباطبائی نائینی یزدی ، شوهر خواهر آخوند و از ثروتمندان بزرگ و خیٌر و میهمان نواز آن زمان ، و ساخت مدرسه ی جنب آن که در واقع مدرسه قائمیه نام دارد توسط روحانی اعلم و جانشین آخوند و فرزند حاج محمد ابراهیم ، یعنی حاج میرزا علیرضا شریف صورت پذیرفته است .
