حاجی ملک ، فرزند اصلان خان ، تبریزی بوده است یا ... یزدی ؟ (2)

حاجی ملک ، فرزند اصلان خان ، 

تبریزی بوده است یا ... یزدی ؟ (2)

مجموعا" روایات پیران قوم آیت اللهی در دهه ی 1340 بر این بود که حاجی ملک ، فرزند اصلان خان ، در عقدا گوشه عزلت گزیده به عبادت و ، و در آن عصر که هنوز مذهب شیعه دوازده امامی و روحانیت مبلغ آن اینچنین گسترش نیافته بوده است بدون آنکه القاب آخوند و ملٌا اتخاذ کند ، مرجعیت دینی مردم عقدا مشغول بوده و از همان عقدا به سفر حج مشرف شده است ، امٌا بزرگی جهاندیده بوده بارها به زیارت عتبات عالیات و مشهد مقدس رفته  و نخستین یا شاید از نخستین کسانی بوده است که فزندانشان را برای آموزش در مکتب اصولی در عتبات عالیات به آن دیار اعزام نموده اند . بنابر این احتمال اینکه در محلی دیگر تجارت می کرده است هم وجود داشته است . با اینهمه چنان که از گفته های درون طایفه ای بر می آید کسی حاج محمد عبدالملک را اهل عقدا و عقدائی نمی دانسته است .

بنا به فرضیٌات آنتروپولوژیکی ، حاجی ملک که کاروان خویشان  و نزدیکانش را به سوی ناحیه یزد هدایت کرده است لابد در همان حوالی 1161 ه . ق به حدٌ کافی بالغ بوده است ؛ یا پس از اطمینان به امن بودن محل زندگی آنان به خونخواهی پدر به تبریز باز گشته در آن مقاتله های انبوه میان افشاریان بین خود و خود با دیگران کشته شده است یا به صورتی تارک دنیای سیاست و هیاهوها و ماجراهای تقریبا" همه روزه ی آن بدون نام و نشان در ناحیه ی یزد می زیسته است .

امٌا از آنجا که رسم ییلاق - قشلاق کردن ، حتی برای شهریان و شهرنشینان ِ البته اعیان یزد وجود داشته است ؛ و نیمی از سال را در ییلاق و نیمی دیگر را در قشلاق بوده اند ؛ و در نتیجه نیمی از فرزندان این اعیان در ییلاق متولد می شده اند بعید نیست که ، بنابه آتشکده یزدان ، عقدا زادگاه آخوند ملٌا اسماعیل بوده باشد ؛ امٌا در این که مقر اصلی حاج محمد عبدالملک بوده باشد تردید فراوان وجود دارد ؛ به ویژه از این نظر که چنین حاکم زاده ای لابد در خانه ای معمولی سکونت نمی کرده است ، و از خانه ی مناسب وی ، با چنین مشخصاتی ، در عقدا اثری دیده نشده است ؛ به اضافه ی اینکه مقبره چنین بزرگانی ، به خصوص کسی که در مقام جدٌ اعلای چنین طایفه ای بزرگ در ناحیه قرار دارد ، پنهان نمی ماند ؛ و در عقدا از هیچ یک از این دو اثری نیست و این گفته که وی با وجود داشتن املاک و مستغلات در عقدا ، در آن محل مستقر نبوده است به حقیقت نزدیک تر می نماید .  

در افسانه ی مهاجرت سریع حاج محمد عبدالملک به یزد و بنیان نهادن روستای عبدالملک در شرق شهر یزد تردیدی فراوان وجود دارد ؛ چرا که بر خلاف املاک و آثاری که از عبدالملک در عقدا به جای مانده بوده است هیچ اثری از چنین شخصیتی در شهر یزد به دست نیامده است ؛ مگر گفته ی شخصی معمٌر در حوالی 1346 که ایشان را ساکن  یزد و مدفون در گورستان جوب هرهر میشمرد که مقبره اش با صدها مقبره دیگر طی یک سیل ویران شده است .

با اینهمه در صورتی که حاج محمد عبدالملک تبریزی در یزد می زیسته است ، با توجه به اینکه محله ای از یزد یا لااقل کوچه ای از آن به سکونت تبریزیان اختصاص داشته است ، بسیار زیاد است ؛ و اگر در محلی غیر از شهرهای یزد و عقدا فوت نکرده باشد احتمال اینکه جنازه اش را برای دفن به عتبات عالیات یا مشهد یا حتی زادگاهش تبریز منتقل کرده باشند نیز وجود دارد .

در نتیجه نمی توان حسب این نوشته یا آن نوشته که بیشتر غیر مستند ، افواهی و گُمانی به نظر می رسند حاج عبدالملک را عقدائی خواند و آنچه بیش از همه مسلم می نماید تولد ، سکونت اولیه و تعلق وی به تبریز است . *

* مجموعا" به نظر می رسد که در جامعه ی یزد آن روز ، به ویژه بنا به خصائل تاریخگرائی و نسب گرائی و شرافت اجدادی خود ، اگر آخوند ملٌا اسماعیل از نسبی شناخته شده و والا برخوردار نبود شاید به چنان توفیقاتی که رسیده است هرگز دست نمی یافت .

* از منابعی که سبب شهرت آخوند ملٌا اسماعیل و احفادش به عقدائی شده اند کتاب آتشکده یزدان ( تاریخ یزد ) از عبدالحسین آیتی بافقی است که به زودی به بر رسی موضوع در آن ، و ارزشیابی لازم خواهیم پرداخت . 

حاجی عبدالملک ، فرزند اصلان خان ، تبریزی بوده است یا ... یزدی ؟

حاجی عبدالملک ، فرزند اصلان خان ، 

تبریزی بوده است یا ... یزدی ؟

از آنجا که نادرشاه افشار در درگز به دنیا آمده است میتوان چنین تعبیر کرد که عمٌه زادگان وی و از آنجمله سردار امیر اصلان خان قرخلو نیز از مردم درگز یا بنا به شواهد و قرائن موجود ابیورد یا به طور کلٌی از مردم ناحیه از خراسان بوده اند .

سردار امیر اصلان خان ، جدٌ پدری آخوند ملٌا اسماعیل عقدائی یزدی ، بیشتر ساکن تبریز و حاکم تبریز بوده است ، به همین جهت تبریزی خوانده شده است و هیچگاه در عقدا سکونت نداشته است .

قاعدتا" معدودی از افشاریان که به خدمت صفویان در آمده اند از همان اوائل حکومت صفویان به ناحیه و شهریزد وارد شده اند ، امٌا ورود قِرِخلوئی ها که گاه بدون آنکه همه شان از فرزندان نادرشاه باشند  افشار نادری محسوب می شوند به احتمال بسیار به حضور حاجی ملک ، فرزند اصلان خان پس از قتل نادر شاه و پس از قتل خیانتکارانه و خدعه آمیز اصلان خان در 1161 ه . ق درحوالی تبریز ، معطوف می شود که مدتی ، هرچند محدود ، در عقدا سکونت گزیده است ؛ و شاهد آن املاک بسیار وسیعی بوده است که از وی در عقدا به دودمانش به ارث رسیده است ؛ و گویا در یزد - فیروز آباد - میبد ، و حتی اصفهان نیز املاکی از وی باقی مانده است . 

موضوع قابل توجه دیگر در خویشاوندی ، وراثت و به طور کلٌی مشخصات یک گروه در انسان شناسی اجتماعی وراثت ژنتیکی و تربیتی فرزندان ذکور از سوی مادر است که چگونه عبدالملک به جای « خان » به یک « حاجی » تبدیل شده است ؟!

آیا عبدالملک از سوی مادر خود :

- تبریزی نبوده است ؟

- متولد تبریز و تبریزی زاده نبوده است ؟

- روحانی زاده نبوده است ؟

- مجموعا" و به طور کامل تبریزی محسوب نمی شده است ؟

و....

- چرا ، به فرض ، فرزند حاکم شهری بزرگ چون تبریز به زندگی در یک روستا یا شهر آنروزگار امٌا به هرحال آبادیی کوچک تر ، حتی به قیمت داشتن منصبِ « ملک » آن ناحیه ، راضی شده است ؟

- آیا عبدالملک در عقدا زندگی می کرده و فرضا" ملٌا اسماعیل در عقدا پابه جهان نهاده است یا در شهر یزد زندگی می کرده است ؛ وچون املاک و عقاری در عقدا داشته و به آنجا مکررا" رفت و آمد می کرده است ، بنا به رسوم آن روز ، در تشخیص از عبدالملکی دیگر عبدالملک عقدائی نامیده شده است ؟

سردارامیر اصلان خان قِرِخلو جدٌ اعلای دودمان آیت اللهی یزدی ؟

بین 1335 - 1345 که جلسات فامیلی و رفت و آمد های میان اعضاء طایفه ی آیت اللهی (1) در یزد گسترش یافته بود ، رسانه های جمعی نادر بودند ، مردم اوقات فراغت بسیار بسیار بیشتری از امروز داشتند و بخش اعظم آن را به گفتگو بایکدیگر و نقل خاطرات ، روایات و به طورکلٌی تاریخ شفاهی می پرداختند ؛ بزرگان قوم آیت اللهی مجموعا" جدٌ مشترک خود ، یعنی آخوند ملٌا اسماعیل عقدائی یزدی را از افشارها می دانستند ؛ و معتقد بودند که امیر اصلان خان که از تبریز خانواده خود را به عقدا مهاجرت داده است یا خانواده اش به عقدا مهاجرت داده شده اند از افشاریان ، و احتمالا" فرزند یا به احتمالی بیشتر نوه ، یا در هر حال از نزدیکان نادر شاه افشار بوده است .

این موضوع نظر نویسنده حاضر را که از طرفی از احفاد امیر اصلان خان و از طرف دیگرشیفته مطالعات انسانشناسی اجتماعی ، و از آنجمله ساختار و روابط خویشاوندی بود را به شدٌت جلب و کنجکاویش را تحریک کرده بود .

وقتی این موضوع در زمستان 1347با ایرج افشار در میان نهاده شد وی ضمن تائید موضوعِ از افشاریان بودن آخوند ملٌا اسماعیل ، چنین عنوان کرد که هیچ تیره ای از افشاریان به خطٌه ی یزد مهاجرت نکرده است و گاه یک یا چند خانواده به منظور امور حکومتی - نظامی یا تجاری به یزد مهاجرت داشته اند که برخی از اسناد نایاب مربوطه را دکتر محمود افشار و وی جمع آوری کرده اند و نزد آنان محفوظ است . بنا بر آن اسناد ، اجداد وی و ملٌا اسماعیل خویشاوندیی نزدیک با یکدیگر نداشته اند ؛ امٌا شواهدی وجود دارد که در حوالی تقاطع کوچه آب انبار هاشمخان و کوچه تبریزیان زندگی می کرده پشتیبان یکدیگر بوده اند .

دکتر نادر افشار نادری ، بنیانگذار انسان شناسی اجتماعی در ایران معتقد بود که اگر دودمان آیت اللهی یزدی از احفاد نادرشاه افشار می بودند میبایست نامی از آنان ، یا لااقل امیر اصلان خان در شجرة النسب های طایفه افشارنادری ، غالبا" ساکن مشهد ، که وجود دارند و وی به آنها دسترسی دارد ، موجود باشد حال آنکه نامی از اصلان خان تبریزی ساکن عقدا یا یزد در میان آنها دیده نمی شود (2) .

در بهار 1348 که قبل از شروع جلسه ای از گروه آموزشی تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به محل جلسه رفتم تا در این باره سؤالی از استاد باستانی پاریزی داشته باشم و راهنمائی بخواهم یکی از تاریخدانان حاضر درجلسه از سردار امیر اصلان خان تبریزی که پسر عمٌه نادر شاه بوده است اشاره کرد و به یک منبع مشهور و قابل اعتماد از کتب تاریخی ایران راهنمائی شدم (3) .

در این کتاب آمده است که امیر اصلان خان (4) پسرِ پسر عمٌه ی نادر شاه افشار بود که از دلاورترین سرداران و نزدیک ترین یاران نادر به به شمار می رفت . وی از سوی نادر به حکومت آذربایجان رسید و در تبریز مستقر شد تا اینکه با قتل نادرشاه کشور به آشفتگی کشیده شد ؛ وی بناچار وارد میدان مبارزات ِ غالبا" درون خانوادگی قدرت گردیده نهایتا" با خدعه و نیرنگ و خیانت برخی از نزدیکانش ، توسط ابراهیم شاه افشار ، برادر زاده نادر کشته شده است .  

(1) آیت اللهی های یزد خود را « طایفه » آیت اللهی می نامیدند که این موضوع ، که در شهری بزرگ و غیر ایلاتی چون شهر یزد چنین ساختاری مستحکم از خویشاوندی و سلسله نسب تحت عنوان طائفه یا قوم وجود داشته باشد ، پس از تائید استادان یزدی علوم اجتماعی دانشگاه تهران چون دکتر علیمحمد کاردان و دکتر رضا علومی ، نظر بزرگانی از علوم اجتماعی ایران چون دکتر غلامحسین صدیقی - دکتر احسان نراقی - دکتر نادر افشارنادری و دکتر محمود روح الامینی را به خود جلب کرد ه بود .

(2) به احتمال زیاد اسناد و مدارکی نزد ورٌاث مرحومان دکتر محمود و ایرج افشار ، و شجرة النسب ها و دیگر اسناد و مدارکی در آستان قدس رضوی وجود دارند که می توانند به توضیح این امر کمک کنند .

(3) بگمانم مورخ مزبور که در کمک به من توسط محمد ابراهیم باستانی پاریزی تشویق شدند دکتر نوائی استاد تاریخ دانشگاه تهران بودند و مهم ترین کتابی که معرفی فرمودند این بود :

آذر بیگدلی، لطفعلی‌بیک، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، نشر کتاب، 1337ش

(4) در زمان تهیه مجموعه « نسب نامه دودمان آیت اللهی یزدی » هم نام ایشان به صورت « امیر اصلان خان » می آمد که بنا به توصیه ی یکی از دوستان ِ سید ابوالقاسم آیت اللهی نام امیر اصلان خان فقط به صورت « اصلان خان » آمده است که علاوه بر این که صحیح نمی نماید کار را برای پژوهشگران آتی نیز دشوار می سازد ؛ به ویژه که هم اکنون این نام در اینترنت بیشتر به صورت « سردار امیر اصلان خان  » ثبت و ضبط شده است .